| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

Lagda Sa Espeling

Page history last edited by Edgar S. Godin 6 years, 6 months ago

Mga Batakan Sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon

E. S. GODIN

Associate Editor, Bisaya

 

  • Gilektyur sa Pasinati sa Panitik ug Batadila sa Binisaya-Sinugboanon, MSU-IIT, Iligan City Peb. 22-23, 2007 tinambayayongan sa Komisyon sa Wikang Filipino ug BATHALAD-Mindanao

 

 

  • Kining maong Lagda gitamdan usab sa paghikay sa bag-ong mga textbook ug mga Talamdan sa Pagtudlo (Teacher's Guide) sa DepEd alang sa Grade 1, 2 ug 3 sa mother tongue (MT).

 

 

Pasiuna

Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang "Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.

 

Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

 

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya: una kining  Bisaya (1930), dayon ang Silaw, Alimyon, ug ang Bag-ong Suga, nga gipatik sa mga Durano sa Danao, ug tingali may uban pa nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, ANG SAMOKAN NGA O ug U Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dec. 2003, ug gilakip ko usab pagpatik sa ulahing bahin ning sinulat) nga matod pa niya, "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’…."

 

Sa tinguha nga makabaton og hiniusang tamdanan o aron may maisip na nga standard spelling (sanglit nagpakita sa pagka primitibo pa nato ang padayong paglungtad sa panag-iyahayg titik), gisugdan paglihok ang mga paningkamot. Natukod ang Akademiya sa Dilang Bisaya (AKADABA) kansang nag-unang katuyoan mao gayod ang kasulbaran sa naasoyng suliran. Angay timan-an nga ang naasoyng Akademiya dili kay iya lang sa Bisaya. Sumala sa artikulong “Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (Bisaya, Mayo 20, 1964), ang maong pundok gipangulohan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia (sa Bisaya), Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia (sa Silaw) ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima (sa Bisaya), Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa (laing naggikan sa Bisaya), ug Dr. Jesus E. Perpiñan. (Katingalahan nga wala kahisgoti dinhi ang kalambigitan sa taga Alimyon, apan masubay nga ning mga tuiga [sayong bahin sa dekada 60] maoy pagkatukod sa maong magasin ug ang nahimong unang editor, matod pa ni Abel Gallardo, mao si Nazario D. Bas kinsa migawas sa Bisaya aron pangulohan ang bag-ong Binisayang publikasyon. Ug kay lagi si Nazar man ang editor, nan, imposible nga dili siya sakop sa Akademiya.)

 

Pilay sugilanon, nahigayon ang daghang miting-miting sa mga sakop sa Akademiya matag Sabado sa hapon diin sagad adto sila magpundok sa balay mismo ni Pres. Carlos P. Garcia sa kanhi Bohol Avenue pa sa Quezon City. Tuod man, nalatid nila ang “Lagda Sa Paggamit Sa U ug O” ug tingali daghan pang ubang gramatikanhong kombensiyon. Sa gula sa Bisaya pagka Hulyo 15, 1987, napatik ang lagda sa paggamit sa "U" ug "O", ubp. isip opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya. Apan kay kini lagda man lang sa paggamit sa “u” ug “o”, maisip nga dili pa gayod hingpit. Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo nila ni Atty. Adelino Sitoy, Don Jesus P. Garcia Sr. sa Sun*Star Daily ug Atty. Cesar Kilaton. Nasulat ni Kilaton ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” nga sa akong tan-aw, pinasikad kun pinahaom da usab sa mga prinsipyo sa lagda sa “u” ug “o” diin gidugang na lang pod niya ang uban sama pananglit sa paggamit sa mga “katingog” o consonants.

 

Gikan sa nahisgotang mga tamdanan, gihan-ay ko usab kining maong basahon “Mga Batakan sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon” (Rules On Cebuano-Visayan Spelling) agig kalangkoban uban ang pipila ka bag-ong nadugang alang sa kasayon sa buot motuon ug sayon usab ikatunol sa mga nanginahanglan.

 

Sa kinatibuk-an, ang spelling system sa Bisaya nga inugba sa Akademiya kanhi gisagop usab sa Silaw, Alimyon, ug nga sumala pa ni Abel Gallardo sa iyang sinulat “Ang Panitik Dili Angay Lalisan Kondili Ayomon Alang Sa Kaayohan Sa Kadaghanan” (Bisaya, Enero 8, 2014), inanay usab nga giimplementar sa Bag-ong Suga sa mga Durano sa Danao, Sugbo gawas pa nga suportado kini sa kadagkoan sa kagamhanan— timailhan nga kining maong sistema dili lang basta Tamdanan (Style Book) sa usa ka magasin kondili usa kini ka kombensiyon nga giyukboan ug gigamit sa tanang mantalaan nga nag-eksist niadtong panahona. Nahitabo lang nga ang Alimyon anam-anam na usab nga misukwahi dihang migawas si Editor Nazario Bas (kay gikuhag balik sa Bisaya isip mao nay editor-in-chief puli kang Candia sa tuig 1966) ug maoy gihulip si Ben Sangalang, nga matod pa, dili kuno tinuod nga magsusulat, apan usa lang ka maghuhubad. Unya, takulahaw lang nahunong ang Silaw ug nawala usab sa sirkulasyon ang Bag-ong Suga ug Alimyon. Nahibilin ang Bisaya nga nagbinugtong na lang pagsagop ug pag-amuma sa maong Lagda Sa Panitik hangtod ning panahona.

 

Ug ning bag-o lang, dihang napalusot ang DepEd Order No. 74 nga nagmando nga ipagamit na ang lumad nga mga pinulongan (mother tongue) sa mga rehiyon isip medyum sa pagtudlo diha sa mga lawak-saringan, usa ko sa gipatawag isip representante sa Bisaya. Diay, ang DepEd Region 7 nakigtambayayong sa Akademiyang Bisaya (sa Sugbo) nga karon Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) na alang sa pagpangandam sa implementasyon sa D.O. 74 partikular sa gramar ug espeling sa Binisaya. Nahitabo ang gitawag og “Unang Kongreso Sa Binisayang Pinulongan Sa Rehiyon 7” niadtong Abril 14-15, 2011 nga gipahigayon didto sa Pavilion sa DepEd Ecotech Center sa Lahug, Cebu City. Didto ko hisayri nga ang Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) mipalig-on sa iyang pagtamod sa spelling system sa Bisaya pinaagi sa usa ka resolusyon nga nagkanayon, “Agreeing that the spelling system of Bisaya Magazine and the Akademiya’s English Cebuano Dictionary will be used but with modifications to accommodate alternative spelling of words.”(Board Resolution No. 5, Nob. 19, 2010)

 

Ug aron mas mahingpit pa ang tingog sa Akademiyang Bisaya Foundation (ABF), may pipila ka membro nga mingyangungo ngadto sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo alang sa katukoran sa usa ka komisyon nga sinabak sa lalawigan. Tuod man, pinaagi sa usa ka ordinansa, nahimugso ang Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan nga maoy mougba sa mga lagda sa pinulongang Sinugboanon. Ug sa makausa pa, sa panagtigom niadtong Mayo 19, 2014, inuyonan sa mayoriya sa mga sakop, ang natukod nga komisyon milig-on sa deklarasyon nga kining maong Lagda sa Panitik maoy sagopon isip opisyal nga tamdanan. (Lagda Sa Panitik Sa Bisaya Gisagop Sa KPSP ug Dep-Ed 7; Bisaya, Hulyo 9, 2014)

 

Gilaoman nga pinaagi niining nahisgotang mga paninguha ug kalamboan, hingpit nang magkahiusa ang tanan sa pagtitik (spell) sa atong Binisaya. Nga mahunong na ang panag-iyahay nga nagdulot og kaguliyang sa espeling.

 

Salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik—  ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug gisagop sa magasing Bisaya.

 

 

Batakang Prinsipyo (Core Principle)

Ang mga eksperto sa lengguwahe nag-ingon nga ang atong Binisaya nahatipon sa grupo sa mga pinulongan nga gitawag og "madinugtong-dugtongon", ginganlan pod sa uban og "malanggikiton" (agglutinative). Kinaiya sa atong pinulongan ang pagdugtong sa mga langgikit aron pagporma og bag-ong mga pulong. Kini nagpasabot nga sagad duna lang tay 'base word' nga kon dugtongan og mga langgikit, makahimo tag daghang pulong nga may lain nang kahulogan. Ug dinhi magsukad ang Batakang Prinsipyo ning maong Lagda sa Espeling nga gitawag og "root word basing" (nga sa ato pa, ibase sa gamotpulong o pulong lintunganay). Root word o base word + affixes = affixed word. Gani, mahimo pong balihon-- affixed word - affixes = root/base word. Nga tungod niini, masabot nga ang root word na lay angay masuta o madeterminar.

 

Busa, ang pagdeterminar sa espeling sa atong Binisaya nagsandig ning duha ka basehanan-- (1) pulong lumad ba o; (2) pulong hinulaman (loan word). Human maila kon lumad ba o hinulaman ang usa ka pulong, ilhon na usab kon (1) pulong lintunganay (root word) ba o (2) pulong linanggikitan (affixed word).

 

Nia ang mga sumbanan:

  

Alang sa Lumad nga mga Pulong

Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug ubang langyaw.

 

Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Lintunganay (Root Words)

Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

 

1. ‘U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.

 

Mga Pananglitan:

 

Unang Silaba

  • bughat
  • kusi
  • tulo
  • bulan
  • buang
  • buto
  • pulo (island)
  • umagad
  • ugangan
  • ug-og
  • mug-ot
  • gun-ob
  • dugho
  • bugan
  • sud-an
  • tul-an
  • kulang
  • ulan
  • tulon
  • gubat
  • bugti
  • dugnit
  • gusbat

 

Sulod nga Silaba

  • hapuhap
  • pangutana
  • habuhabo
  • bituon
  • taudtaod
  • sagunson
  • haguka
  • hinuon
  • turutot
  • bukubuko
  • hugunhugon
  • puhunan

 

Kataposang Silaba

  • pako
  • dako
  • tulo
  • matod
  • nasod
  • lungsod
  • balod
  • gakos
  • sakob
  • barog
  • taob
  • turutot
  • huyuhoy
  • himo
  • panimalos
  • hisgot

 

Ang patingog nga "I"

2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".

 

Mga Pananglitan:

  • bitin
  • hait
  • bituon
  • kanding
  • sigbin
  • iti
  • tagiptip
  • kuting
  • tai

 

Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Words)

3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.

 

Mga Pananglitan:

  • himoON -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘ON
  • himoAN -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘AN
  • handomANAN -- gikan sa ‘handom’, gisumpotan sa ‘ANAN
  • hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON
  • sangpotANAN -- gikan sa ‘sangpot’, gisumpotan sa ‘ANAN
  • lungsorANON -- gikan sa ‘lungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANON
  • KAbungsorAN -- gikan sa ‘bungsod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN
  • KAlibotAN -- gikan sa ‘libot’, gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN
  • bULuhatON -- gikan sa ‘buhat’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON
  • sULugoON -- gikan sa ‘sugo’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON
  • tULunghaAN -- gikan sa ‘tungha’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘AN
  • igsoON -- gikan sa ‘igso’, gisumpotan sa ‘ON
  • MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’, gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ‘ON
  • tULumanON -- gikan sa ‘tuman’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON

 

(Timan-i: Tungod kay walay tunganggikit (infex) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'. Twa: "Mga Pulong nga Gibalik-balik Pagtabi")

 

Ang mga patingog (A, E, I, U, O) sa Mga Pulong Tinapoan (Contracted Words)

4. Magpabilin usab ang patingog (vowel) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton).

 

Mga Pananglitan:

  • lainlaing dapit (lainlain nga dapit)
  • higanteng baki (higante nga baki)
  • bayleng buntagay
  • kabayong pak-an
  • estudyanteng sipat
  • dakog kaon (dako og kaon)
  • tiking kuwanggol

 

Mga Silabang Gisubli-subli Paglitok

5-A. Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli paglitok.

 

Mga Pananglitan:

  • tudlo -- magtutudlo
  • tuon -- magtutuon
  • hukom -- maghuhukom
  • sulat -- magsusulat
  • pulong – magpupulong
  • kuot—mangunguot (mangkukuot)

 

5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug/o 2. Mga pulong sama niini dili gayod angay ulangon og giyon (-).

 

Mga Pananglitan:

  • lumlom
  • gulgol
  • luglog
  • gutgot
  • bukbok
  • hulhol
  • pukpok
  • sumsom
  • hushos
  • pikpik
  • suksok
  • bungbong
  • hunghong
  • sungsong
  • tuktok
  • luklok
  • subsob

 

Mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamotpulong nga gibalik-balik paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kun susama sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen.

 

Mga Pananglitan:

  • lukso-lukso
  • pula-pula
  • tigom-tigom
  • dakop-dakop
  • hubo-hubo
  • buot-buot
  • humok-humok
  • kaon-kaon
  • inom-inom
  • hubog-hubog
  • itom-itom
  • timo-timo
  • tagsa-tagsa

 

6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (root) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok kun lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.

 

Mga Pananglitan:

  • taudtaod
  • hunahuna
  • hugunhugon
  • bukubuko
  • habuhabo
  • kutukuto
  • bagulbagol
  • tuwaytuway
  • dihadiha
  • duhaduha
  • dipudipo

 

6-K. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi nag proper noun) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.

 

Mga Pananglitan:

  • Lapulapu (a name: Cebuano hero)
  • lapulapu kun pugapo (fish)
  • kasingkasing
  • habalhabal (for-hire motorcycle)
  • tuwaytuway
  • sagingsaging (a kind of herb)
  • tubatuba (a kind of herb)
  • bagulbagol (skull)
  • kandingkanding (plant)
  • Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya magazine)

 

A.T. (Angay Timan-an):

May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong "lainlain". Kining pulonga dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og "different" sama sa "Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an." Apan kini ulangon nag giyon kon ang maong pulong nagpasabot og "set aside" ingon sa "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."

 

Alang sa Hinulamang mga Pulong

 

Direktang Paghulam

7-A. Ang direktang paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.

 

Mga Pananglitan:

  • fan (Eng. Magdadayeg)
  • buena familia (Sp.)
  • armas de fuego (Sp.)
  • super cute (Eng.)

 

Di Direktang Paghulam

7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. Sa pag-usab, magpabilin ang mga patingog (vowels) ug ang mga katingog (consonants) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug brand sa mga produkto.)

 

Mga Pananglitan:

  • pilosopo (Sp. filosopo)
  • kolor (Eng. color)
  • tono (Sp. tone)
  • polis (Eng. police)
  • espiritu (Sp. espiritu)
  • gradwasyon (Sp. graduacion)
  • gradwesyon (Eng. graduation)
  • abentura (Sp. aventura)
  • adbentyur (Eng. adventure)
  • responsabilidad (Sp. responsabilidad)
  • responsibiliti (Eng. responsibility)

 

7-K. Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o vise versa) nga susama usab ang panglitok, ang pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan.

 

Mga Pananglitan:

  • edukasyon (Sp. educacion) (Eng. education)
  • eleksiyon (Sp. eleccion) (Eng. election)

 

7-D. Kon ang pulong hinulaman may nagsunod nga “uo”, titik “o” ang gamiton o ang patingog nga anaa dapit sa wala (left).

 

Mga Pananglitan:

  • korum (quorum)
  • kota (quota)

 

7-E. A.T. (Angay Timan-an):

May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.

 

Mga Pananglitan:

  • suspetsa (Eng. suspect) (Sp. sospecha)
  • sustener (Eng. sustain) (Sp. sostener)
  • kuwitis (Sp. cojete)
  • pista (Sp. fiesta) (Eng. feast)
  • tinda (Sp. tienda)
  • yelo (Sp. hielo)
  • pulbos (Sp. polvo)
  • kursonada (Sp. corazonada)
  • hulma (Sp. horma)
  • pulbora (Sp. polvora)
  • hulmigas (Sp. hormiga)
  • kutson (Sp. colchon)
  • gulpi (Sp. golpe)
  • pundo (Sp. pondo) (Eng. fund)

 

7-G. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may long "a".

 

Mga Pananglitan:

  • keyk (cake)
  • tsokoleyt (chocolate)
  • manedyer (manager)

 

7-H. Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.

 

Mga Pananglitan:

  • estorya— story (Sp. cuento)
  • esteyds— stage (Sp. tablado)
  • estambay— standby
  • esnatser— snatcher

 

7-I. "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog ‘i’.

 

Mga Pananglitan:

  • kendi (candy)
  • delikasi (delicacy)
  • seksi (sexy)
  • melitari (melitary)
  • parti (party)
  • panti (panty)

 

7-L. "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E (‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.

 

Mga Pananglitan:

  • miting (meeting)
  • dyip (jeep)
  • dyambori (jamboree)
  • reperi (referee)

 

7-M. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".

 

Mga Pananglitan:

  • interbiyo (interview)
  • saydbiyo (sideview)

 

A.T. (Angay Timan-an):

Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (vowel), ang "i" dili na gamiton.

 

Pananglitan:

  • rebyo (review)

 

7-N. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".

 

Mga Pananglitan:

  • abenyu (avenue)
  • barbekyu (barbecue)
  • isyu (issue)
  • reskyu (rescue)
  • benyu (venue)

 

7-Ng. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ium".

 

Mga Pananglitan:

  • awditoryum (auditorium)
  • kondominyum (condominium)
  • akwaryum (aquarium)

 

7-O. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ous".

 

Mga Pananglitan:

  • delisyos (delicious)
  • hilaryos (hilarious)
  • benomos (venomous)
  • kyuryos (curious) 

  

 

Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)

Ang simplified way kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan. Kini maoy tubag sa pangutana "unsaon pagsulat ang pinulongan sa kabag-ohan?"

 

Kini nabahig sa duha ka sumbanan:

 

7-P. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha daw dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.

 

Mga Pananglitan:

  • gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. govierno)
  • porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porciento)
  • asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. hacienda)
  • renda—inay sa "reyinda" (Sp. reinda)
  • membro—inay sa "miyembro" (Sp. miembro)

 

7-R. Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.

 

Mga Pananglitan:

  • naytklab (night club)
  • pirslab (first love)
  • plaslayt (flash light)
  • obertaym (overtime)
  • hayskol (high school)
  • adbentyur (adventure)
  • notbok (notebook)
  • hayblad (high blood)
  • gradweyt (graduate)

 

Mga Pulong Sinumpay (Coined Words)

8-A. Magpabilin ang orihinal nga espeling sa root word o mga silaba sa root word nga gitapot sa laing root word aron pagmugna og laing pulong.

 

Mga Pananglitan:

  • gumonhap (gumon + {kata}hap)
  • tagohipos (tago + hipos)
  • daghongulisiw (daghong + {k}ulisiw)
  • pulongbay (pulong + b{al}ay)
  • hatodkawat (telegram) (hatod + kawat)
  • tugahala (tuga + {bat}hala)
  • tagolilong (tago + lilong)
  • kandilaw (kand{ela} + {g}ilaw)

 

8-B. Mga Pulong Langyaw: Base sa prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, magpabilin usab ang mga patingog (vowel) sa mga pulong hinulaman.

 

Pananglitan:

  • teleponokabildo (telepono + kabildo) (telephone conversation)
  • tangkilepono (tangkil + telepono) (cellular phone)

insomniyalak (insomniya + balak) (wine-induced sleeplessness)

 

 

Mga Katingog (Consonants)*

Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip sa mga katingog sa langyawng pinulongan.

 

1. B (V)-- Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga pulong.

 

  • abiba -- aviva
  • abiso -- aviso
  • pabor -- favor
  • laba -- lava
  • lababo -- lavavo
  • bampira -- vampire
  • baso -- vaso
  • biyahe -- viaje
  • bista -- vista
  • bino -- vino
  • baho -- vajo

 

2. K (C)-- Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.

 

  • abaniko -- abanico
  • artikulo -- articulo
  • barko -- barco
  • botika -- botica
  • kamote -- camote (Mex.)
  • komun -- comun
  • kosina -- cocina
  • piko -- pico
  • bakante -- vacante
  • layko -- laico

 

3. KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".

 

  • etiketa -- etiqueta
  • plake -- plaque
  • kerida -- querida
  • tangke -- tanque
  • atake -- ataque
  • empake -- empaque
  • prangkeyo -- franqueo
  • retoke -- retoque

 

4. KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".

 

  • arkitektura -- arquitectura
  • ekipo -- equipo
  • makina -- maquina
  • moskitero -- mosquitero
  • kinse -- quince
  • kinsena -- quincena
  • kinto -- quinto
  • rekisito -- requisito
  • takilya -- taquilla

 

5. KS (X)-- Ang "ks’ gamiton paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.

 

  • eksakto -- exacto
  • eksamin -- examine
  • eksepsiyon -- exception
  • ekskursiyon -- excursion
  • oksihena -- oxigena
  • seksiyon -- section
  • seksto -- sexto
  • seroks -- xerox

 

6. KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik "cua" sa hinulamang mga pulong.

 

  • kuwaresma -- cuaresma
  • kuwarta -- cuarta

 

7. KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong.

 

  • kuwenta -- cuenta
  • kuwerdas -- cuerdas

 

8. DY (J)-- Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

 

  • dyaket -- jacket
  • dyakpat -- jackpot
  • dyip -- jeep
  • dyet -- jet

 

9. DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

 

  • alerdyi -- allergy
  • enerdyi -- energy

 

10. H (G ug/o J)--

Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila nga litokon ingon nga "h".

 

  • ahensiya -- agencia
  • ahente -- agente
  • dihito -- digito
  • imahen -- imagen
  • orihinal -- original
  • trahedya -- tragedia
  • rehiyon -- region
  • rehimen -- regimen

 

Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong Kinatsila nga litokon nga "h".

 

  • aguha -- aguja
  • bagahe -- bagaje
  • baho -- bajo (bass)
  • kaha -- caja
  • hinete -- jinete
  • husto -- justo
  • maneho -- manejo
  • pasahe -- pasaje
  • baho -- vajo (smell)
  • biyahe -- viaje
  • hunta -- junta
  • mohon -- mojon

 

Eksepsiyon:

Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.

 

  • alahas -- alhaja
  • abilidad -- habilidad
  • asyenda -- hacienda
  • oras -- horas
  • ospital -- hospital
  • ostiya -- hostia
  • otel -- hotel

 

11. J sa Binol-anong  J (Espesyal nga gamit sa J)--

Ipabilin ang "j" sa pipila ka pulong Binol-anon nga may litok nga "j" kon tuyo nga ipatigbabaw ang pagka Binol-anon niini. 

 

Mga Pananglitan:

  • jamo (yamo)
  • kaajo (kaayo)
  • gajod (gayod)
  • panjo (panyo) 

 

12. L (LL)-- Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.

 

  • aleluya -- alleluia
  • alerdyi -- allergy
  • basketbol -- basketball
  • besbol -- baseball

 

13. LY (LL)-- Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.

 

  • amarilyo -- amarillo
  • apelyido -- apellido
  • argolya -- argolla
  • barandilya -- barandilla
  • bilyar -- billar
  • kutsilyo -- cuchillo
  • empelya -- empella
  • lamparilya -- lamparilla
  • mansanilya -- mansanilla
  • martilyo -- martillo
  • mantekilya -- mantequilla
  • sandalyas -- sandalla

 

14. M (N)-- Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.

 

  • komperensiya -- conferencia
  • kompiyansa -- confianza
  • kombento -- convento
  • kombida -- convida
  • imbalido -- invalido
  • imbestigasyon -- investigacion
  • simponiya -- sinfonia
  • kompesal -- confesar
  • kombensiyon -- convencion
  • kombikto -- convicto
  • kombite -- convite
  • imbensiyon -- invencion
  • imbitasyon -- invitacion

 

15. MYA (MIA)-- Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng pulong.

 

  • anemya -- anemia
  • epidemya -- epidemia

 

Eksepsiyon: akademiya -- academia

 

16. MYO (MIO)-- Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.

 

  • andamyo -- andamio
  • bohemyo -- bohemio

 

17. NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.

 

  • anyo -- año
  • aranya -- areña
  • banyo -- baño
  • kanyon -- cañon
  • kampanya -- campaña
  • karinyo -- cariño
  • pinya -- piña
  • monsenyor -- monseñor
  • rinyon -- riñon
  • linya -- linea

 

Eksepsiyon:

a. kompaniya -- compañia

b. Dili usbon ang mga ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.

 

18. NIYA (NIA)-- Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

 

  • litaniya -- litania
  • simponiya -- sinfonia

 

Eksepsiyon: epipanya -- epifania

 

19. P (F)-- Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.

 

  • kape -- café
  • pabrika -- fabrica
  • pamilya -- familia
  • petsa -- fecha
  • prutas -- fruta
  • garapon -- garrafon
  • napta -- nafta
  • parapo -- parafo
  • puwerte -- fuerte
  • opisyo -- oficio
  • gripo -- grifo
  • garapa -- garrafa
  • pista -- fiesta
  • paborito -- faborito
  • pabula -- fabula
  • estropa -- estrofa

 

20. R (RR)-- Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.

 

  • aras -- arras
  • areglar -- arreglar
  • baraks -- barracks
  • karera -- carrera
  • koreyo -- correo
  • barena -- barrena
  • bara -- barra
  • arastre -- arrastre

 

21. RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug/o "o".

 

  • galeriya -- galleria
  • karenderiya -- carenderia
  • kategoriya -- categoria
  • panaderiya -- panaderia
  • bateriya -- bateria

 

22. RYA (RIA)--

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "a".

 

  • malarya -- malaria
  • primarya -- primaria
  • elementarya -- elementaria
  • segundarya -- segundaria
  • kandelarya -- candelaria
  • punerarya -- funeraria

 

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug nga, kon ang pulong may duha lamang ka silaba. (Ikatalay dinhi ang mga pulong "medya" dili mediya, "rebyo" dili rebiyo ubp.

 

  • perya -- feria

 

23. S (C, Z ug X)--

a. Ang "s" gamiton paghulip sa titik "c" sa mga pulong langyaw.

 

  • bosina -- bocina
  • onse -- once
  • kosina -- cocina
  • kinse -- quince

 

b. Ang "s" gamiton paghulip sa titik "z" sa mga pulong langyaw.

 

  • aktres -- actriz
  • asul -- azul
  • basar -- bazar
  • krus -- cruz
  • kapatas -- capataz
  • onsa -- onza
  • lapis -- lapiz
  • ahedres -- ajedrez
  • krusada -- cruzada
  • kalabasa -- calabaza

 

k. Ang "s" gamiton usab paghulip sa titik "x" sa pulong langyaw.

 

  • seroks -- xerox

 

24. SIYA (CIA, TIA)-- Ang "siya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "tia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.

 

  • ganansiya -- ganancia
  • probinsiya -- provincia
  • alkansiya -- alcancia
  • ignoransiya -- ignorantia

 

25. SYA (CIA, SIA)-- Ang "sya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "sia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

 

  • amnesya -- amnesia
  • parmasya -- farmacia
  • iglesya -- iglesia
  • malisya -- malicia
  • grasya -- gracia
  • demokrasya -- democracia

 

26. SIYO (CIO, TIO)-- Ang "siyo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" giunhan og katingog.

 

  • anunsiyo -- anuncio
  • silensiyo -- silencio

 

Eksepsiyon: basiyo -- vacio

 

27. SYO (CIO, TIO)-- Ang "syo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

 

  • edipisyo -- edificio
  • palasyo -- palacio
  • bisyo -- vicio
  • serbisyo -- servicio
  • opisyo -- oficio
  • negosyo -- negocio
  • kasosyo -- socio

 

28. SIYON (CION, TION)-- Ang "siyon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og katingog.

 

  • kansiyon -- cancion
  • koleksiyon -- collection
  • indyeksiyon -- injection
  • leksiyon -- leccion
  • imbensiyon -- invencion
  • kombensiyon -- convencion

 

29. SYON (CION, TION)-- Ang "syon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.

 

  • alegasyon -- alegacion
  • edukasyon -- educacion
  • ilusyon -- ilusion
  • okasyon -- occacion
  • probisyon -- provision
  • transportasyon -- transportacion
  • ambisyon -- ambicion
  • komunikasyon -- communicacion
  • impresyon -- impresion
  • bakasyon -- vacacion

 

30. TS (CH)-- Ang "ts" gamiton paghulip sa mga titik "ch" sa mga pulong langyaw.

 

  • atsa -- acha
  • tsa -- cha
  • tsapa -- chapa
  • tsiko -- chico
  • tsokolate -- chocolate
  • lantsa -- lancha
  • tsupon -- chupon
  • mantsa -- mancha
  • suspetsa -- sospecha
  • kapritso -- capricho
  • tseke -- cheque
  • Tsina -- China
  • tsismosa -- chismosa
  • itsa -- echar
  • letse -- leche
  • martsa -- marcha
  • tatsa -- tacha

 

Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15

 

 

Mga Diptonggo Sa Langyawng Pinulongan*

Sa Binisaya-Sinugboanon, ang "a" basahong "a", ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" basahon usab sa ingon. Sumala sa librong Binisaya-Sinugboanon Nga Batadila ni Mlbn. Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon, adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa "paypay", "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o "uia" sal-otan ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga "ao" hulipan ang "o" og "w".

 

Mga Pananglitan:

 

1. AY (AE ug AI)—

Ang titik "e" sa mga titik "ae" hulipan og "y".

 

  • ayroplano – aeroplano
  • ayrosol – aerosol

 

Ang titik nga "i" sa mga titik "ai" hulipan usab og "y".

 

  • kayda – caida
  • bayle – baile

 

2. AW (AO ug AU)—

a.) Ang titik "o" sa mga titik "ao" hulipan og "w".

 

  • bakalaw – bacalao
  • kakaw – cacao

 

b.) Ang titik "u" sa mga titik "au" hulipan og "w".

 

  • awto – auto
  • awtomatiko – automatico

 

3. EYA (EA)— Ang mga titik nga "ea" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 

  • beyato – beato
  • ideya – idea

 

4. EYO (EO)— Ang mga titik "eo" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 

  • ateyo – ateo
  • ideyolohiya – ideologia

 

5. EYU (EU)— Ang mga titik nga "eu" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 

  • eyunuko – eunoco

 

6. IYA (IA)— Ang mga titik "ia" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 

  • akademiya – academia
  • anomaliya – anomalia
  • bahiya – bahia
  • Bibliya – Biblia
  • karenderiya – carenderia
  • kategoriya – categoria
  • enerhiya – energia
  • litaniya – litania
  • industriya – industria
  • ortograpiya – ortografia

 

Eksepsiyon:

a.) Kon ang diptonggo giunhan og titik "s" sa hubad sa Binisaya ug giunhan pa gayod og katingog, dili na gamiton ang "i".

 

  • amnesya – amnesia
  • ambisyon – ambicion
  • alegasyon – alegacion
  • anemya – anemia

 

b.) Adunay mga pulong langyaw nga gihubad ngadto sa lumad nga dili na gamitan og "i".

 

  • kolonya – colonia
  • komedya – comedia
  • elementarya – elementaria
  • medya – media
  • primarya – primaria
  • trahedya – trahedia
  • iglesya – iglesia
  • segundarya – segundaria

 

7. IYE (IE)— Ang mga titik "ie" sal-otan og "y" sa taliwala.

 

  • abiyerto – abierto
  • diyeta – dieta
  • impiyerno – infierno
  • miyembro – miembro
  • piye – pie (foot)
  • piyer – pier
  • miyentras – mientras
  • siyempre – siempre
  • piyesa – pieza

 

8. IYO (IO)— Ang mga titik "io" sal-otan og "y" sa taliwala.

 

  • adiyos – adios
  • Diyos – Dios
  • basiyo – vacio
  • anunsiyo – anuncio

 

9. IYU (IU)— Ang mga titik "iu" sal-otan og "y" sa taliwala.

 

  • siyudad – ciudad

 

10. SYU (CEU)— Ang mga titik "ceu" hulipan og "syu".

 

  • parmasyutika – farmaceutica

 

11. UWA (UA)— Ang mga titik "ua" sal-otan og "w" sa taliwala.

 

  • estatuwa – estatua
  • guwapa – guapa
  • guwardiya – guardia
  • kuwarenta – quarenta
  • kuwarta – cuarta

 

12. UWE (UE)— Ang mga titik "ue" sal-otan og "w" sa taliwala.

 

  • kuwerpo – cuerpo
  • puwerte – fuerte
  • muweble – mueble
  • muwelye – muelle
  • muwestra – muestra
  • puwerta – puerta
  • buwelta – vuelta
  • tuwerka – tuerca
  • suwerte – suerte

 

13. UWI (UI)— Ang mga titik "ui" sal-otan og "w" sa taliwala.

 

  • lingguwistika – linguistica
  • buwitre – buitre
  • biskuwit – biscuit

 

14. UY (UE)— Ang mga titik "ue" hulipan og "uy".

 

  • buyno – bueno
  • nuybe – nueve
  • Huybes – jueves
  • buylo – vuelo
  • pruyba – prueba
  • eskuyla – escuela

 

15. UYA (UIA)— Ang mga titik "uia" hulipan og "uya".

 

  • aleluya – alleluia

 

16. YO (IO)— Ang mga titik "io" hulipan og "yo".

 

  • rosaryo – rosario
  • kampanaryo – campanario
  • diksiyonaryo – diccionario
  • ordinaryo – ordinario

 

Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18

 

 

Mga Prinsipyo sa Lagda sa Paggamit sa ‘U’ ug ‘O’*

 

Pasiuna:

Kaniadto, may mikuwestiyon usab niining nagambalay nga lagda sa paggamit sa U ug O kay kuno wala lagi magtagad sa paningog agad sa atong paglitok sa pulong. Kon ngano, kini maoy gituki ug gitin-aw niining sinulat "ANG SAMOKAN NGA O ug U" ni T. V. Hermosisima, Bis. Aug. 5, 1964.

 

SI Pari Sergio Alfafara nga usa ka makinaadmanon sa pinulongang Binisaya, mipadala kanakog bililhong sulat. Nakaingon ako nga til-og sa utok ang iyang mga timang sa bag-o tang lagda sa panitik (espeling).

 

Ania ang hinungdanong uyok sa maong sulat:

 

Dili ikalimod nga ang maong lagda (1) "nagpasayon sa panitik (spelling), ug (2) maoy usa ka tino nga sistema kun paagi sa pagtukod og "uniform spelling", apan ania ang pangutana:

 

Kanang lagdaa nagtin-aw ba sa kaugalingong paningog sa mga tingogang (vowels) O ug U? Sa laing pagkapangutana: Duna bay paningog ang O nga lain ug lahi sa U? Kon duna, kinahanglan ba nga tinoon pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong sinulat nga panitik (spelling) ingon nga gitino nato pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong panulti (pagsulti)? Nan, ang gihisgotang lagda dili man mopatino sa maong kalainan kay igo man lamang mopasayon ug mopa "uniform" sa panitik, igo lamang gayod mopahiluna sa dapit nga pahimutangan sa U ug sa O sa way pagtagad sa ilang nagkalainlaing paningog, busa ikatimang pag-ingon nga gikinahanglan ang usa ka lagda nga mahimong batakan alang sa atong Binisayang pinulongan diha sa panitik (spelling).—

 

(Mao kini ang inespelingan ni Pari Alfafara. Wala nako usba aron pagpakita nga kiniy iyang pangagpas sa paningog sa mga pulong nga iyang gigamit.)

 

Diha sa sulat, mapupo nato nga kining mosunod mao ang pagtuo ni Pari Alfafara:

1. Nga ang bag-ong lagda igo lamang magpauniporme sa panitik kun espeling sa walay pagtagad sa lainlaing paningog sa mga bokal U ug O.

2. Nga ang O adunay kaugalingong paningog nga lain ug lahi sa U.

3. Nga sa pagsulti sa Binisaya gipalutaw niya ang kalainan sa tingog sa O ug U.

4. Nga ang gikinahanglang lagda mao kadtong magpaila sa kalainan sa paglitok niining duha ka bokal nga samokan.

 

Kini tagsa-tagsaon ug ganiron nato paghisgot.

Ang lagda nga atong gisugyot mao kini:

 

"Ang bokal nga U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang bokal nga O anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay."

 

Kon ang pulong lintunganay (rootword) langgikitan og suffix, ang O dili pagailisan sa U. Ang tuyo mao nga aron magpabilin ang lintunganay nga espeling.

 

Wala ilabot sa lagda ang mga pulong nga hinulaman kun gisagop gikan sa mga pulong day-o. Ilisan ang mga konsonante haom sa abakadahang Binisaya, apan ang mga bokal kun ang tumbas nga tingog magpabilin sumala sa orihinal.

 

Ang lagda dili paturagas. Wala kini himoa aron lamang adunay "uniform spelling". Dili kini pataka ug pasagad. Gipasikad kini sa mga nahipos sa mga tawo nga may labaw nga kahibalo kay kanato bahin sa Binisaya; labaw silag kahibalo kay gitun-an nila ang pinulongan pinaagi sa pagpuyo sa lainlaing dapit diin ginasulti ang Binisaya, gisiksik nila ang pinulongan agad sa paagi sa lingguwista kun magdidila. Ang lapad nilang kinaadman sa atong pinulongan gipupo nila gikan sa mga basahon ug sinulat ug ingon man sa taglawas nga kasinatian. Mao nga sa ilang pagpatuod nga ingon niini kun ingon niana manlitok ang Bisaya, angay silang saligan ug tuohan. Wala sila magpatakag yawyaw.

 

Ang atong lagda pinahaom sa ulusahong panlitok sa Bisaya sumala sa giingon sa maong mga makinaadmanon.

 

Kita nga nabata sa Kinatsila kun Iningles modayon pag-ingon nga ang U ug O may kaugalingong paglitok, dili pareho ang ilang paningog. Tinuod kini diha sa Kinatsila kun Iningles. Apan tinuod ba kini sa Binisaya?

 

Usa ka lingguwista ang atong patubagon sa pangutana, si Rev. J.D. v.d. Bergh, M.S.C. Miingon siya (sa iyang basahon "Analysis of the Syntax and Affixes of the Bisayan Language"): "xxx this phoneme (of u) sounds as an O-sound." Kining paningog (sa u) motingog sama sa tingog sa o.

 

Baya, Binisaya sa Sugbo ang gituki niya.

 

Sumala kang Pari Bergh, ang dagway sa baba kon maglitok ning duha ka bokal mao kining mosunod:

 

"U is a rounded high back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the mouth and the lips rounded as if pursed.

 

"The vowel o is a rounded mid back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the mouth, but not as high as in the case of the preceding u, and with the lips rounded as if pursed."

 

Ang hubit walay kalainan gawas lamang nga ang "U is a rounded high back vowel," samtang ang "O is a rounded mid back vowel." Lain nga diyotay nga kalainan mao ang pag-isa sa dila didto sa likod.

 

Busa susama ang ilang paningog.

 

Ingon usab nianang sa itaas ang giingon ni Paul Gravin sa iyang "Visayan Field Manual" (Private Circulation, Ateneo de Manila, Loyola Heights, 1956).

 

Ania pay lain. Ang abakadahan sa Sugbo, sumala ni Pari Encinas (sa Arte de Bisaya-Cebuano), adunay tulo lamang ka ilhanan kun karakter alang sa mga bokal.

 

Kon mao kini, adunay tulo da ka tingog ang tulo ka bokal. Sa ato pa, usa da ka tingog alang sa u-o ug usa ka tingog alang sa i-e.

 

Sa panahon sa Katsila, ang mga bokal gihimong lima. Ug karon mao ang a, i, e, u, o.

 

Kini gidawat ug gisagop sa mga Pilipino. Bisan pa, ang lingagngag sa Bisaya gianad sa kinaiyahan paglitok sa tulo lamang ka tingog alang sa mga bokal. Ang mga bokal nga lima ka tingog mohaom lamang diha sa mga pulong nga hinulaman kun sinagop.

 

Si Msgr. Manuel Yap gani (sa iyang basahon) "Ang Dila Natong Bisaya" nag-ingon, "xxx kon nakuhaan pa ang linitokan sa mga Bisaya og hulagway pinaagi sa mga aparato, makita gayod nga ang UO seguradong iwit bahin sa gidaghanon, ug mag-una ang OO kun ang UU."

 

Niining giingon ni Yap, mapupo nato kining mosunod:

 

1. Ang paglitok sa U ug O labihan kasusama nga kon may kalainan man ugaling kini maila lamang pinaagi sa aparato.

 

2. Diyotay da ang gidaghanon sa mga tawo nga sa pagsulti maila ang paningog nga UO. Kini sila mao kadtong naanad na gayod sa linitokan sa Katsila kun Ingles.

 

3. Sa dapit nga ang mga tawo humok nga manlitok, ingon sa pulos OO ang madungog.

 

4. Sa dapit nga ang mga tawo gahi nga manlitok, ingon sa pulos UU ang madungog.

 

Gikan nianang itaas, dili nato maingon nga ang U may klaro ug kaugalingong tingog kaysa O, nga kadto may tingog nga pihong gahi ug kini pihong humok.

 

Sumala sa gihisgotan sa unahan, ang U wala diay kaugalingong tingog nga lain ug lahi sa O.

 

Pinasikad sa kasayoran diha sa unahan, malisod o dili ba hinuon mahimo, ang pagtukod sa usa ka lagda nga magpalutaw sa kalainan sa paningog sa U ug O.

 

Kini dasonan nato sa mga pulong ni anhing Mahistrado Norberto Romualdez nga sa tibuok niyang kinabuhi nakatuon sa sinultihan sa mga tabunon. Miingon siya nga "sa atong binaba nga sinultihan dili kinahanglan hatagan og kalainan ang e ug i kun ang o ug u aron paglikay sa kalahugay."

 

Nan, ang matuod mao nga wala nato "itino pagpalutaw ang kalainan sa u ug o diha sa atong pagsulti." Kinaiya gayod kini sa linitokan sa Bisaya kaniadto ug karon.

 

Gawas nga wala maghatag kalainan sa paglitok sa U ug O, ang Bisaya wala usab magkasama sa ilang paglitok sa sama ug mao rang mga pulonga.

 

Matod ni Pari Encarnacion, "Walay mga pulong sa usa ka lungsod nga sama ang paglitok didto sa ubang lungsod."

 

Ingon usab niini ang napanid-an ni Pari Rodolfo Cabonce, S.J., usa ka Pilipinhon. Miingon siya, "Ang panitik nga Binisaya maoy hubad sa tinuod nga linitokan. Apan ang nakalisod niini anaa sa hinungdan nga ang tinuod nga linitokan nagkadaiya ug dili makanunayon. Tinuod kini labi na diha sa mga bokal O ug U. Ang usa ug mao dang pulonga nga nagdala bisan haiy niining duha ka bokal ginalitok ug ginasulat sa lainlaing paagi sa lainlaing banwa sa katawhan."

 

Busa kon mao gayoy kuhaag kapasikaran ang tinuod nga linitokan sa Bisaya, dili matukod ang usa da ka lagda nga magamit sa lainlaing banwa sa Kabisay-an.

 

Si Pari Cabonce nag-awhag nga "kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa U ug O ug pinaagi niini anaron ang katawhan sa usa ka panlitok nga dumalayon ug makanunayon."

 

Kon susama ang paglitok sa U ug O, kon ang lainlaing mga banwa sa Kabisay-an may lainlaing linitokan, nan, nagkinahanglan tag lagda nga makapawagtang sa pagkaguliyang sa panitik. Mao nga gisugyot ang lagda nga "ang U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang O anha sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay."

 

Adunay moingon nga kining lagdaa wala mahisubay sa kinaiya nga ponetiko sa atong pinulongan.

 

Apan ang matuod mao nga kining lagdaa mao hinuoy labing nagsubay sa pagka ponetiko sa Binisaya. Ang pagka ponetiko nagkahulogan nga ang pagsulat ipasikad sa tinuod nga panlitok. Ang tinuod nga panlitok sa Bisaya wala maghatag kalainan sa tingog sa U ug O, sumala sa mga mahibalo nga gihisgotan sa unahan. Nan, walay lagda nga makapalutaw sa kalainan niining duha ka bokal. Igo na ang lagda nga makapaila sa kasusama sa ilang paningog.

 

Ang mga bokal O ug U (sama sa ubang mga bokal nga Binisaya gawas sa hinulamang E) adunay lainlaing paningog kun "phonemes". Sa atong pagsulat, sa atong panitik, kining lainlaing paningog maoy pangitaag paagi nga magpaila sa kalainan. Kining paagiha maoy gigamit sa atong lagda pinaagi sa mailhanong guhit (diacritical mark).

 

Pananglitan dili magsama ang paglitok sa taho'd sa manok ug ang tahod nga pagrespeto sa tawo. Ang lainlaing "phoneme" nianang duha ka O ipaila pinaagi sa tukmang guhit sama niining mosunod:

 

Ang taho'd (spur of rooster) adunay laing paglitok sa tahod (respeto). Ang ilhanang asento agudo (‘) ibabaw sa O diha sa unang pulong haom gayod sa tinuod nga paglitok sa maong pulong, nga ang tingog ikalit pagpataas. Ang pagka walay mailhanong guhit sa O sa ikaduhang pulong haom kaayo sa paningog nga maluming sa maong pulong.

 

Busa pinaagi sa mailhanong guhit, ikapalutaw ang lainlaing phoneme sa O nga susama usab sa tingog sa U. Sa pagbasa mo sa pulong tahod, kini dili mo gayod litokon sa nagyayang tingog, kay ang ilhanan nga (‘) nagpaila man unsaon kana paglitok. Sa ingong paagi, gawas nga molutaw ang lainlaing paningog, ang panitik magmasamahon.

 

Sa laing bahin, ang paagi nga buot magpalutaw gayod sa lainlaing paningog pinaagi sa paglain-lain usab sa bokal, maoy paagi nga wala gayoy kapuslanan. Niining paagiha, ang panitik mahimutang lamang ubos sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat. Dili maoy maayong paagi sa pagkab-ot sa maayo ug masamahong espeling.

 

Sumala pa ni Pari Bergh:

 

"A good spelling must be limited to the indication of phonemes only and represent all phonemes without exception; but it is of no distinguish the variants, because this, consistently followed through, leads to an impractical phonetic writing or, not consequently followed through, brings to a writing completely arbitrary. The written contrasts u-o and i-e then have almost no meaning!" (sic).

 

Sa usa ka pulong, walay mahimong lagda nga magpaila sa kalainan sa tingog sa U ug sa O.

 

King hunahunaa ni Reb. Bergh, mihaom sa paagi nga gisunod sa atong lagda nga mao:

 

1. Ang pagpaila diha sa espeling sa mga paningog (phonemes) lamang,

 

2. Ang mga paningog gipaila pinaagi sa tukmang mailhanong guhit,

 

3. Wala magpalutaw sa kalainan sa mga bokal U ug O, kay kining paagiha mosangpot lamang sa (a) ponetikong pagsulat nga magkaguliyang lamang, ug (b) sa pagbutang sa paagi sa pagsulat anha sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat.

 

  • Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964

 

 

Mga Reperensiya

  • LAGDA SA PAGGAMIT SA ‘U’ UG ‘O’ Bisaya, Hulyo 15, 1987.
  • Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964
  • Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964
  • Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15
  • Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18
  • Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931

 

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.