| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

HUKOM SA KAPANGULOHAN SA KONTROBERSIYAL NGA MGA SUGILANON

Page history last edited by PBworks 16 years, 2 months ago

Hukom Sa Kapangulohan Sa Kontrobersiyal Nga Mga Sugilanon

Ni EDGAR S. GODIN

 

DAYAG kanatong tanan nga nahalambod karon ang Bisaya sa usa ka kontrobersiyal ug seryosong isyu kansang kredibilidad ug inampingang reputasyon niini nasagib pagkatandog. Ug niini, isip sakop ug kabahin sa kapangulohan ning magasin, gibatyag namo ang usa ka mabug-at nga palas-anon.

 

Kahinumdoman nga militing ang isyu dihang nahiluwan sa Abril 12, 2006 (Bismag 04-12-06) nga gula ning magasin ang artikulo ni Ginong Marcelo A. Geocallo (Ania Pa Ba Kini Ning Bag-ong Bisaya? Ang Kanhing Bisaya May Bangkil Ang Baroganan Batok Niadtong Manundog O Mangawat Og Mga Sinulat) nga nagsukot kalabot sa baroganan ning Bisaya mahitungod sa kuno pagpangopya sa usa ka magsusulat. May mga obserbasyong nanagkanayon nga unta wala na lang ipagula ang maong sinulat aron dili moulbo ang kontrobersiya ug kalikayan nga may mga pagbating masamad o kaha dungog nga mapagan. Mahimo man unta, nganong dili? Apan nakita namo nga ang paghimo sa ingon usa ka paglihay sa kaakohan ug tatawng pagbalewala sa usa ka lehitimong pagpangitag hustisya.

 

Sa pangutana ni Geocallo kon may “bangkil” pa bang ikapaak kining niya pa, bag-ong Bisaya, ang tubag among gipasupot sa ubos nga bahin mismo sa mao niyang sinulat. Natural nga duna kay ang pagpamatik sa institusyon-nang-Bisaya dili duwa-duwa lang ug labaw nang dili yamayama. Ang kapangulohan ug ilabi na ang management sa Bisaya higpit nga nagtamod sa mga balaod sa pamantalaan. Nga sa higayon nga makahimo kinig sukwahi sa gilatid sa balaod, ang kapangulohan lakip ang top management niini may tulubagon sa mga hingtungdan ug ingon man sa iyang mga magbabasa mismo.

 

Ang kapangulohan sento porsento nga misalig sa kamatinud-anon sa iyang mga magtatampo sa patas nga pagtan-aw, bag-o man kini o tadhan. Ug busa, kaakohan usab sa magtatampo ang pagpahayag, pagtug-an o pagsumiter sa matuod kalabot sa iyang gitampo nga ang maong tampo (isip siyay tagsulat) iya gayong kaugalingong mugna, lakip na ang transaksiyones nga nalambigitan niini (kon duna) sama ning mga mosunod: pagkapatik na sa maong tampo sa sama o sa laing basahon sa nangaging panahon, pag-ilis lang niinig ulohan ug pagtampog usab, pagkadaog niini sa mga tigi, pagkalambigit niinig laing indibidwal isip kaubang tagmugna, o unsa pa dihang kahimtang nga naglambigit sa katungod sa pagpanag-iya. Ang pagbalewala (ignore) o wala pagtamod niini tatawng usa ka pagpanglimbong o pagpanglingla. Ug niining bahina may katungod ang kapangulohan sa pagsilot o kaha sa pagpasakag kaso ngadto sa hingtungdan.

 

“Dili kay tungod lamang sa Copyright Law kay katungod man kana sa magsusulat mismo. Apan ang lugar sa Bisaya angay nga matino kon ang makalapas nga magsusulat pahitakdoan ba og silot sibo sa nahimo niyang sayop?” nagkanayon si Geocallo sa mao niyang sinulat.

 

Apan sayod ta nga dili mahimong ipahamtang ang silot sa way igong pagtuki sa kamatuoran. Kinahanglang masusi ug matun-an una pag-ayo ang kaso base sa mga ebidensiya. Ug niining kasoha, wala nay laing maliling katamdan kondili ang pagsuta ug pagtuon sa nahilambigit nga mga sinulat. Busa, giawhag namo si Ginong Geocallo sa pagtataw sa iyang reklamo uban sa pagsumiter sa mga ebidensiya.

 

Ug sa laing sinulat ni Ginong Geocallo “Ang Kontrobersiya Sa Duruha Ka Sugilanon: Inyoha Ang Paghukom” (Bisaya, Hunyo 7, 2006 {Bismag 06-07-06}), nadayag nga ang sugilanon niyang “Cellphone” (Bisaya, Septiyembre 26, 2001 {Bismag 09-26-01}) maoy gitumbok niyang gisundog o gikopya sa magsusulat nga si Ginong Celestino P. Sidon sa sugilanon sa naulahi nga “Usa Ka Gabii Sulod Sa Lawak Numero 13” (Bisaya, Disyembre 21, 2005 {Bismag 12-21-05})— mga sugilanon nga gisubli namo pagpatik sa miaging gula (Bisaya, Hunyo 28, 2006 {Bismag 06-28-06}) dili aron hukman kondili aron katamdan sa pag-aninaw sa mga basehanan niining among hukom.

 

Sa laing bahin, si Sidon nga nakabasa sa sinulat ni Geocallo sa Abril 12, 2006 nga gula sa Bisaya ug human kateksi sa usa ka higaladagang nga may kalabotan siya (Sidon) sa maong sinulat ni Geocallo, mihan-ay dayon sa iyang “May Balaod Bang Malapas Ang Usa Ka Magsusulat Nga Mapatikag Sinulat Nga Susamag Ideya Sa Laing Magsusulat?” (Bisaya, Mayo 24, 2006 {Bismag 05-24-06}).

 

Gihisgotan ni Sidon ang Copyright Law ug ang RA 8293 kun Intellectual Property Code of the Philippines. Niya pa, “Nasayod akog unsay mga ngipon sa maong balaod. Talinis ug hait. Busa nagmatngon kong dili kini matumban aron dili ko mapaakan niini.” Ug midugang siya pagpahayag: “Ang akong ikasulti mao nga gitukawan ko ang akong sugilanong ‘Usa Ka Gabii…’ diin ang mga ideya niini akong gibase sa usa ka balita sa radyo…”

 

Maingon ta tingali nga si Magsusulat Geocallo, sanglit una laging napatik ang iyang “Cellphone”, dili nato mabasol ni kapugngan sa pagpadayag sa iyang reklamo. Anaa siya sa hustong posisyon. Gawas pa, buot lang sab niyang madisiplina kadtong mapahimuslanon sa higayon. Samtang si Magsusulat Sidon, komo maoy defendant, walay laing mahimo kondili ang pagsagubang sa akusasyon.

 

Ang pangutana, may nahitabo gayod kahang pagpangopya? May kalapasan gayod kahang nahimo si Sidon aron siya pahamtangan og silot?

 

Base sa pagsusi ug pagtuon sa duha ka sugilanon, ang kapangulohan nakatugkad ug nakatataw niining mga mosunod:

 

Punto de bista-- Ang “Cellphone” giasoy sa first person point of view; samtang ang “Usa Ka Gabii…” giasoy sa third person limited omniscient point of view.

 

Setting-- Sa sugilanong “Cellphone” ni Geocallo, tataw nga ang dapit nahitaboan mao ang Dakbayan sa Iligan ug Cagayan de Oro; samtang ang kang Sidon (Usa Ka Gabii…) nahitabo sa Dakbayan sa Sugbo.

 

Esena (scene) -- Dili tataw ang esena sa “Cellphone” ni Geocallo sa opening sa sugilanon. Hisabtan lang nato nga nag-asoy ang first person peripheral narrator apan walay hulagway kon hain siya ug nag-unsa siya. Masabtan tuod nga nakigsulti siya (narrator) kang Mrs. Viajante usa ka hapon niana sulod sa iyang opisina, apan kining bahina ang flashback na ug dili maoy presenteng hitabo. Matikdi: ‘“Di ba simpol ra kaayo ang ipabuhat ko kanimo, Detective David Rojas?” matod ni Misis Viola Viajante sa kataposang adlaw sa among negosasyon.”’ Natataw ang esena didto na sa tunga-tungang bahin human sa transisyon pinaagi niini, ‘“Misis Viajante, ang imong bana adia sa CDO Square Cockpit Arena. Misulod.’” “Derby karon busa ako siyang gisundan hangtod sa sulod sa bulangan.”’ Samtang ang “Usa Ka Gabii…” ni Sidon, sa unang duha ka sentence pa lang sa opening, tataw na kaayo ang esena: “Alas 6:00 sa buntag. Daw naalimungawan si Detective Dizon sa iyang higdaanan dihang nabati niya ang walay hunong nga pagkiring sa telepono nga maoy nakabalda sa iyang pagkatulog.”

 

Mga Karakter ug Karakterisasyon -- Ang asawa nga nag-hire og detective sa sugilanong “Cellphone”, si Mrs. Viola Viajante, usa ka tipikal nga asawang kanunay hibiyaan sa balay nga klarong bag-ohay pa lang mitilaw sa third party affair. Maila kaayo nga dili pa siya anad sa maong matang sa bisyo, kay gani ang pagkuha niya sa serbisyo ni Detective David Rojas dili lang aron sutaon ang kalihokan sa iyang bana kondili aron mamonitor usab niya kon hain kini, nga sa ingon makapatuyang siya sa iyang pagkundat. Kay dato, natural nga seksi, makabibihag ug galante. Samtang si Mrs. Fuentes sa sugilanon ni Sidon, dayag kaayo nga dugay nang naglunang sa sala, hingpit na siyang way kalipay uban sa iyang sterile nga bana ug gani porsegido na siyang ipatipi kini. Kay sapian sab, usa ka manedyer sa banko, natural nga seksi ug maanyag.

 

Ang bana-- si Mr. Hilario Viajante-- sa sugilanon ni Geocallo tipikal nga negosyanteng anaa sa alta sosyedad, mahilig sa sugal ug nightlife, patron sa sosyal nga mga kalihokan ug way duda nga himabaye. Apan si Mr. Fuentes sa sugilanon ni Sidon, usa lamang ka executive sa usa ka insurance company ug daw dili gani katuohan nga namabaye kini. Ang pagduda sa asawa ngadto sa iyang bana nga gipakita sa sugilanon ni Sidon “May pruyba ka ba sa imong katahap kaniya?”, mahimong maisip ta nga pagbutang-butang lamang aron tumanon sa tiktik ang mando sa pagpatay niini sanglit maila kaayo nga gigamhan na ang babaye sa tinguha niini sa pagpapas sa iyang bana sa iyang kinabuhi.

 

Si David Rojas usab, ang detective, sa sugilanon ni Geocallo gipaila nga usa ka ngilngig nga record holder sa paniktik; samtang si Detective Dizon sa sugilanon ni Sidon, gawas nga kasaligan usab sa paniktik, maoy gipakadak-an sa tagsulat ang pagpaila sa kaprinsipyado ug kaligdong niini sa pagtuman sa iyang trabaho.

 

Sa “Cellphone” ni Geocallo, may lain pang karakter-- kadtong batan-ong lalaki nga kontak ni Mr. Viajante; samtang ang kang Sidon wala.

 

Panagdugtong sa mga hitabo (plot)-- Sa “Cellphone”, nakigkita si Mrs. Viajante sa detektib sa buhatan niini, nagkasabot sila, ug misugod pagsunod-sunod si David Rojas sa iyang target hangtod nga misangko sa Room 69 sa hotel. Sa sugilanong “Usa Ka Gabii”, gipukaw si Detective Dizon sa tawag ni Mrs. Fuentes nga nagpaloap sa detektib sa gihangyo niyang ipabuhat niini, nakigkita ang detektib sa balay mismo sa iyang kliyente, misugod sa iyang buhat sa pagpaniid hangtod nga nahisangko sa Lawak Numero 13 sa Q-Motel.

 

Tema-- Ang tema sa “Cellphone” mao ang panimalos ug hustisya nga gipangita sa asawa ngadto sa mapasagaron ug walay pagpakabanang bana. Family conflict. Nga kon unsay gitagamtam sa bana, angay lang nga matagamtam usab kini sa asawa. Ang sa “Usa Ka Gabii…” dili panimalos kondili kahakog ug sa lisod kapugngang awhag sa kasablok sa unod. Usa ka crime plot kansang twist misangpot hinuon sa kamatayon sa naglaraw.

 

Ending ug Conclusion-- Ang ending sa “Cellphone” diin gi-hanging lamang kini, usa ka sibo kaayong pagtapos sa giugmad nga dugokan. Tukma ug sigo kini tungod kay ang sugilanon wala mangayog kamatayon. Samtang ang pagtapos sa “Usa Ka Gabii…” diin napatay gayod sa bana ang nagluib nga asawa, nahiangay lang usab isip tugbang sa maitom niyang laraw sa bana.

 

Ug kining tanan maoy mga timailhan sa klaro kaayong managlahing tratasyon sa duha ka nakontrobersiyal nga sugilanon. Nga kon duna may bahin sa maong mga sugilanon nga nagkapareha, kini walay lain kondili ang germ idea sa sugilanon nga mao ang ‘asawa nga nag-hire og detektib aron panid-an ang iyang bana apan sa ulahi ang asawa na nuoy naaktohan sa bana’.

 

Karon, unsay gilatid sa balaod kalabot niining kahimtanga?

 

Sumala sa Sec. 175 sa Republic Act 8293 kun Intellectual Property Code of the Philippines, kini ang nahisulat: “Unprotected Subject Matter.- Notwithstanding the provisions of Section 172 and 173, no protection shall extend, under this law, to any idea, procedure, system, method or operation, concept, principle, discovery or mere data as such, even if they are expressed, explained, illustrated or embodied in a work; news of the day and other miscellaneous facts having the character of mere items of press information; or any official text of legislative, administrative or legal nature, as well as any official translation thereof.”

 

Kon ibutang ta nga gisundog o gikopya gayod ni Magsusulat Sidon ang “Cellphone” ni Magsusulat Geocallo, asa ug unsa mang bahina sa maong sugilanon? Ang tubag mao nga ‘wala’ gayod bisan parapo na lang o kaha linya niini. Tataw nga ang ideya lamang maoy nagkapareho. Ug tin-aw nga wala mahalakip sa gipanalipdan sa Copyright Law ang ideya, pamaagi, sistema, konsepto ubp…sumala sa giat-at sa Sec. 175. (Salamat kang Atty. Ver Quimco sa tulo ka gulang serye sa iyang lindog (Bisaya, Hunyo 7, 14 ug 21, 2006) sa tin-aw ug hapsay nga paghubad ug pagpasabot niini sa Binisaya.)

 

Ug busa, binase sa mga hinungdan nga napresentar na, ang kapangulohan nagdeklarar nga si Ginong Celestino P. Sidon walay nahimong kalapasan sa sugilanon ni Ginong Marcelo A. Geocallo. Nga si Ginong Sidon walay tulubagon o walay angayng tubagong silot sa kapangulohan sa Bisaya. Ang sugilanon ni Sidon nakakab-ot og kalamposan sa iyang lahing paagi sa pagpresentar nga walay lama sa impluwensiya sa sugilanon ni Ginong Geocallo. Kombensido ang kapangulohan nga si Sidon inosente lamang sa pagka panagsama sa ideya sa naasoyng mga sugilanon. Kon nganong naingon, malagmit nga kini maoy gipanagan-an sa balaod.

 

Dungan niining maong hukom, nanghinaot ang kapangulohan nga ang isigkahabig mobalik na pagtutok sa unahan uban sa pagnanaw sa kaayohan sa tanan hinikalimtan ang unsa mang epektong gikadulot niining maong kontrobersiya. Ug hinaot usab, nga luyo sa mga kahingawa ug kahisagmuyong dala niining maong isyu, managsama kitang nakapupog maayong leksiyon gikan niini. Gipahimangnoan usab namo ang tanang magtatampo o kaha buot motampo nga sa higayong may himatud-ang nag-abuso sa pagsalig sa kapangulohan, dili gayod kini magpanuko paghatag sa tugbang silot.—

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.