| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

Ang Tawo Nga Nanamin Sa Adlaw Sa Tinagong Dagat

Page history last edited by Edgar S. Godin 14 years, 2 months ago

 

Ang Tawo Nga Nanamin Sa Adlaw Sa Tinagong Dagat

GREMER CHAN REYES

 

(Unang Ganti, MANDING KARYA MEMORIAL LITERARY AWARD 1990; Bismag 08-18-04 / Sangi)

 

 

NAGBASBAS ko sa tigkahoy nga buhatong kasko sa usa ka subiran dihang naagni sa dahunog sa makina sa dagat nga nagdagan sa piliw sa Tinagong Dagat. Tingog sa makina sa lansang kinatigan nga magbiyahean matag adlaw sa Tabok ngadto sa Buwan. Nahisabtan ko sa tingog sa makina nga kini daoton. Wala kini molatas sa dakong lawod nga maoy laktod sa duha ka pantalan. Sa akong agpas, kini mitapon sa Mahayag ug nagdagan nga nagpahigad nga nangabat-kabat sa piliw sa dakong yuta sa Buwan.

 

Hingpaminawan ko nga ginapos ang kusog sa makina, wala nay lahutay nga makaabot sa iyang pantalan. Naghingos-hingos kini ug unya nag-ubo-ubo ug sa wala madugay nahilom. Naaberiya kini tungod sa Punta. Sa tanang dapit! Kapangpangan ang Punta, kansang tagnos nga mga bato daw ang hait nga mga ngipon sa higanteng mananap nga naglubog sa dagat nga nag-atang sa mga sakayan nga idagsa sa daotang panahon.

 

Apan unya nakita ko nga miguho ang lansa sa balwang sa usa ka pangpang sa baba sa bukana. Nag-aginod nga gitukonan nga gipasulod sa malinawong tubig sa Tinagong Dagat. Sa duol na kini sa baybayon, gihulog ang angkla sa ulin, unya inanay kining midungas sa puting bunbon di layo sa akong pandayan.

 

Nadani ang akong pagtagad niadtong tawo nga nagsul-ob og puting T-shirt ug tagumong pantalon. Naglingkod sa lantay sa lansa nga nagkalingaw pag-akin-akin sa iyang tiil. Apan mihunong ang tabyog sa iyang mga tiil dihang nakalantaw kini sa Punta, diin nahimong talan-awon ang kahoy nga dapdap nga namugos nga mabuhi sa liki sa habog nga pangpang nga ingon sa nanlimbasog sa paghinimbang nga dili madakin-as ug mahulog ngadto sa dagat. Unya milusad ang iyang panan-aw ug misarap sa baybayon ug gisabod sa duha ka bata nga nagkalingaw sa ilang gihimo nga kastilyong diha sa bunbon. Miliso siya. Dihang nakasukad ang iyang mga tiil sa salog sa lansa, mitindog. Mihangad siya ug nangita sa Adlaw. Iyang nakita ang Adlaw nga nagsiga gintang sa atop niadtong balay daplin sa baybayon. Misubay siya sa tarik, unya milatay sa katig ug milusad sa baybayon.

 

Namidpid siya sa dagat nga naglakaw sa lapyahan. Sa unahan, gisanta siya sa pangpang nga miputol sa baybayon. Mibalik siya sa iyang agi ug gisubay ang iyang mga tunob. Wala siya molahos sa lansa. Giduol niya ang duha ka bata nga naghimog kastilyo sa bunbon.

 

“Kinsa ang prinsipe magpuyo sa palasyo?” nangutana ang tawo pagkaalinggat sa gibuhat sa mga bata.

 

“Do-dong,” matod sa dako nga bata.

“Siya diay si Dodong. Ikaw kinsa ka man?”

“A-ko, Dok-dok.”

“Si Dodong imong manghod?”

“Siya a-ko pang-ga,” matod ni Dokdok.

 

Mikatawa ang tawo. Mikuot siya sa bolsa sa iyang pantalon. Giaporan niya ang mga bata og tagsa ka buok dulse. Ang nahibilin sa iyang kamot gihusloan sa putos ug gihungit sa baba. Si Dodong mitan-aw kang Dokdok, apan kini wala magtagad sa dulse diha sa iyang tungod nga gihulog sa tawo. Pagkamatikod sa tawo nga ang bata nag-agad kang Dokdok, giagda niya kini sa pagtilaw sa iyang gihatag. Dihang giugom na kini ni Dokdok, gipanitan ni Dodong ang iyaha ug giduom sa baba.

 

Gitan-aw sa tawo ang mga bata. Dihay kahingawa sa iyang mga mata, kahingawa sa mga butang nga gihinugon sa pagbati kansang lintunganay ug kahulogan wala ko lang matugkad ug masinati.

 

“Ang inyong balay?”

“Naa.” Gitudlo ni Dokdok ang balay sa iyang apohan.

“Ang inyong tatay?”

Wala magtingog si Dokdok. Nagpitok-pitok ang mata niini nga nagtan-aw sa tawo.

“Nanagat?” sa tawo nga nakalantaw kang Alo nga namukad sa panggal didto sa danghiligan.

“Wa man ko ta-tay… Nay, I-lay sul-ti, Dokdok, a-gi li-ki ka-wa-yan.”

Mikatawa ang tawo.

“Si Dodong?”

“Wa ko baw, Do-dong.”

 

Miubo si Dodong ug mitalsik ang dulseng giugom. Mihilak ang bata. Gigakos kini ni Dokdok.

 

Nahangangha ang tawo. Wala niya hisabti ang kahimangod sa bata. Nakasiklap kini kanako sa pandayan. Miduol. Gitan-aw niya ang sakayan kong giugba.

 

“Subiran?”

Giyangoan ko siya.

“Ang kahoy?”

“Mulbolan.”

 

Miyango siya. Gitan-aw ang hatay sa kasko nga akong gikortehan. “Maayong kahoy ang mulbolan.”

 

Dagatnon ang tawo. Nasayod kini unsay kahoy nga molungtad sa dagat.

“Ako si Emmanuel Pacis,” mipaila ang tawo nga mitunol sa iyang kamot.

“Eduardo Tumbaga.” Gitug-anan ko siya sa akoa nga midawat sa iyang kamot.

“Imong mga bata?”

“Dili.”

 

“Wa ko hisabti ang paghilak sa bata,” matod sa tawo. “Magsoon ang duha?”

 

Gikab-ot ko ang galonan sa tubig nga gikaw-it ko sa sanga sa talisay ug gitungab. “Di sila magsoon.” Gisayran ko siya human ikauli ang galonan sa gisab-ongan niini.

 

“Dili sila magsoon?” Ingon sa di kini makatuo nga ang duha dili magulang ug manghod sa gipakitang pagmahal ni Dokdok ngadto sa batang gamay. “Si Dokdok usa ka anak nga way higayon nga makabaton og kahingkod sa panimuot sa iyang kinabuhi. Apan talagsaon ang iyang pagbati.”

 

“Bitaw, lusaw ang kabuot ni Dokdok. Apan ang kakulangan sa iyang kinabuhi gibayran sa iyang pagbati,” undayon ko sa iyang natuklasan sa kinabuhi ni Dokdok.

 

“Gitudlo ni Dokdok kana ang iyang balay. Di sila magsoon, busa masabot sa duha may nangipon. Ug kinsa may nagbuhi sa bata? Usa ka Nay Ilay nagsulti kang Dokdok nga kini miagi sa liki sa kawayan. Ang bata walay amahan ug inahan?”

 

Gitangtang ko ang uhas sa sepilya nga nahabol ug gibaid. Wala ko ikahimuot kining pangusisa sa tawo. Usa ka tawo sa hangin. Usa ka dagsa sa panahon kansang kinabuhi usa ka pangutana, ingon man ang tumong ug katuyoan sa iyang panaw, ug ania mangusisa sa mga sugilanon nga nahipos sa dughan sa Tinagong Dagat. Hinuon, nakita ko nga mabination ang tawo sa gipakita niining pagtagad sa duha ka bata. Tingali wala kiniy daotang tinguha, nga kini nagpakisayod gumikan sa paghilak ni Dodong sa iyang panukit-sukit nga di angay ikasilo sa buot, nga kini nakapamalandong nga malagmit ang bata may tinagoang kasinatian nga nakaagni sa iyang kaikag pagsubay sa hinungdan.

 

Dihang hait na ang uhas nga akong gibaid, gibalik ko pagtaod sa iyang bayanan. Apan wala ko mopadayon pagsepilya. Ang tawo wala molakaw. Nagpaabot kini nga suginlan. Mao nga gisugiran ko siya kang Sisa, ang maanyag nga dalaga sa Tinagong Dagat.

 

Si Sisa igo lang nakatapos sa elementarya. Apan nakatan-aw sa yutang pansil ug sa kahig-tuka nga kinabuhi sa mananagat, siya nahagit pagbiya sa walay ugma nga kinabuhi sa Tinagong Dagat ug nakahukom pagpangita sa maayong kapalaran didto sa mabulokong kahayag sa dakbayan.

 

Pagbalik niya duha ka tuig sa iyang pagbiya sa balangay, may tulo ka bulan na siyang mabdos kang Dokdok. Si Sisa ingon sa way tinguhang pakatawhon ang binhi sa iyang tiyan. Bisan unsa na lang kadtong mga gamot nga gipanguha ug giitos sa tuyong malaglag ang bata sa iyang sabakan. Napakyas siya. Natawo ang bata. Apan kini ang nagbayad sa kalapasan sa iyang inahan. Natawo si Dokdok nga usa ka amaw.

 

Sa duha na ka tuig si Dokdok, gibilin niya ang bata sa apohan ug mibalik sa siyudad pagbugtaw sa maidlas niyang kapalaran. Wala na kini mahibalik. Si Inse nga maoy nag-alima kang Dokdok, namatay niadtong miaging tuig. Napulog usa na si Dokdok, apan si Sisa ingon sa nahikalimot na sa hingpit, nga siya may anak nga gibilin sa Tinagong Dagat.

 

Mao nga giagni namo si Dokdok pagpuyo sa balay. Usahay ugod, hitaligam-an ko pagbitbit ang balon nga giandam ni Dora alang kaniya. Apan wala kini manalinghog. Nagpabilin kini sa balay sa iyang apohan uban sa iro niya nga si Puti. Pinangga ni Dokdok si Puti. Maoy akong pagtuo nga ang iro maoy nakapugong sa iyang pagbalhin pagpuyo ipon kanamo. Mangtas si Bugoy, ang iro namong itom. Lutoson niini si Puti kon mahilabay sa among balay. Magkaihi-ihi intawon si Puti og dinagan nga magbahag ang ikog pauli.

 

Mabination si Dokdok sa mananap. Nasaksihan ko ang talagsaon nga pagpangga niini sa iyang iro dihang si Puti natumbahan sa lubi nga nabunggo sa habagat. Wala dayon mamatay ang iro. Iya kining gitambalan ug gialimahan pagpakaon. Apan namatay gayod kini bisan sa iyang pagpangga.

 

Nahadlok kong malusaw pagsamot ang utok ni Dokdok sa kaguol sa kamatayon sa iyang iro. Misayaw si Dokdok. Misayaw ug misayaw. Unya miyaka kini ug miligdas sa yuta ug mihilak.

 

Gihagkan niya si Puti dihang ilubong na kini. Si Dokdok di gyod malimot paghatod og kan-on matag adlaw sa lubong niini. Nahunong lamang ang pagduaw niya sa lubong ni Puti dihang mitumaw si Dodong sa iyang kinabuhi.

 

Nahipalgan ang bata nga may unom pa lamang ang panuigon usa ka buntag sa Abril dihang si Dokdok nahiagi sa kapilya gikan nga naghatod og kan-onon sa lubong ni Puti. Natulog ang bata sa yuta tungod sa altar. Bulingit ug daghag mga pangos. Maoy pagtuo sa mga tawo nga ang bata gikan sa usa sa mga balangay sa bukiran sa Kambuhawi, ang dakong bukid nga nagsuot sa mga panganod; nga kini nahimulag sa iyang mga ginikanan dihang gihasi ang Sungkolangit sa armadong mga tawo ug gipamatay ang mga mulupyo. Walay gipinig, bata ug tigulang, lalaki ug babaye. Ang Sungkolangit nahimong kalubngan sa wala mahipos nga mga minatay.

 

Ang nahitabo sa Sungkolangit nahimong usa ka tigmo. Ang matuod naingon sa dagom nga nawagtang sa nagtampuog nga tinambak nga mga uhot nga gipanagsubay sa daghang mga pakisusi. Gani, nakadani man kini sa pagtagad sa mga nasod sa gawas nga natandog sa maong hitabo, kinsa naningkamot nga pinaagi sa ilang kapunongan mahituklasan ang matuod sa kalapasang nahimo batok sa tawhanong katungod.

 

Ang militarya mitulisok sa NPA, nga ang nahitabo mao ang linuog nga binuhatan sa way Diyos nga mga komunista nga buot moilog sa gahom. Apan may tingog usab nga nanghimakak nga kadto usa lamang ka pasumangil nga makapanghunaw sa dugoong kamot ang militarya. Daghan ang nanagtuo nga ang nahitabo sa Sungkolangit mao ang linugdangan sa nayabag nga LIC, ang Psycho War Weapon sa CIA, nga gipahimuslan sa militarya, sa paggamit sa mga vigilante ug sa pundamentalistang simbahan, sa mga panatikong tinuohan; pagpuhag sa mga tawo nga gituohang komunista, kun nakatabang sa mga komunista nga nagsalag sa mga balangay sa bukiran sa Kambuhawi.

 

Mao kadto nga tulo ka semana human sa ngilngig nga hitabo sa Sungkolangit nahibutho si Dodong sa Tinagong Dagat. Apan dili masubay kon kinsay iyang ginikanan, kay matag higayon nga kini pakisayran, ang bata mokurog ug mohilak, gani, wala man kiniy gikatug-an sa iyang ngalan. Dodong ang tawag ni Dokdok kaniya, ang ngalan nga siya karon nailhan ug masangpit.

 

NAHISAGMUYO siya. Wala kiniy gikasulti sa gisugilon ko kaniya. Naniltil siya sa kahilom. Sa kahilom nga milubad ug mihawid sa kamingawan sa lawod. Sama sa usa ka gapnod, nakita ko siyang gidala sa sulog ug gianod ngadto sa dapit nga dili ko na maabot ug matandog. Ug unya…

 

Miandar ang lansa.

 

Tag-as ang iyang lakang nga mibagtas sa baybayon. Kinsa siya? Nakapangutana ko sa hilom. Ug asa siya paingon? Tingali usa siya ka magsusulat nga nagpangitag maanindot nga sugilanon, kun usa ka magpapatigayon nga nagbugtaw sa usa ka dakong salapi nga sipongon sa nagpaabot nga kasabotan; kun usa ba lamang ka tawo sa hangin, lumalabay, walay tumong ug katuyoan ug higayon, gawas sa pagsilibudhay ning kalibotan, kay sayon ang kinabuhi ug way pakabana sa kalihokan sanglit siya man nanag-iya sa hingpit sa iyang panahon.

 

Nahangangha ako pagkakita niini nga nanaog sa lansa nga nagbitbit sa iyang bag. Misibog ang lansa. Miwara-wara siya ngadto sa lansa. May usa ka babaye nga mibalos sa iyang pula nga bandana. Dihang nakuha na ang rumbo niini, mihugong ang makina ug tulin kining nagkalayo sa baybayon sa Tinagong Dagat.

 

Pagkaugma, nangamig ang balon nga gidala ko sa mga bata. Walay tawo ang balay. Giabot kog kabalaka sa mga bata. Apan nahuwasan dihang nalilian ko ang bag sa tawo sa usa ka suok. Apan hain sila? Nianang pagkahapon nga talisalop na ang Adlaw, nahiabot sila, kuyog sa nagpanon nga taga Luyong-Baybay nga nanabo sa tugbongan. Nagsanuoy sa ilang mga tinaboan. Ang tawo nagpas-an og usa ka sakong bugas ug nagbitbit kinig igo-igong gitas-on sa-gamay-sa-kumingking nga alambreng aserawo. Nagsunod si Dodong ug Dokdok nga apod sa bayong nga tugob sa pinalit. Nalipay kong nagtan-aw sa mga bata nga nagsul-ob og bag-ong kamisin.

 

Pagkasunod adlaw nangaligo sila sa dagat. Nakita ko nga maayo molangoy ang tawo ug may utong kini. Taas og hangin. Dugay motunga kon mosawom. Dihang natagbaw sa iyang pagkaligo, gitudloan niya si Dodong unsaon paglangoy. Magkaudtohon na ang Adlaw silang nahaw-as sa dagat.

 

Nianang pagkapalis nanghulam kinig limbas ug sa martilyo kong de bola. Nagsarol ko sa pagkuhag igong giladmon sa kasko apan moilog gayod sa akong dalunggan ang hinagtik sa martilyo sa unsa bay gipipi niini didto sa balay. Pagsalop sa Adlaw nga mopauli na ako, gihatod niya ang akong gamit. Nakita ko nga abaniko ang iyang nahimo. Gihimo diay niining pana ang alambreng aserawo nga iyang napalit didto sa tabo sa tugbongan.

 

Pag-abot ko sa pandayan sunod adlaw, wala na kini sa balay. Sayo kining milusad sa dagat. Matod ni Alo nga namukad sa iyang panggal, iya kining nalantawan nga namana didto sa dawis. Wala pay udto nga siya mihaw-as sa dagat. Halos di ko makatuo sa iyang pinanaan. Nakapana kinig banagan, usa ka uhawon, lipti, may kinsan, duha ka di na manubo nga timbongan, usa ka lawihan ug usa ka pantaan. Daw pinili ang iyang kuha, nga dagko ug lamian nga mga isda. Gidayeg ko ang iyang kaigmat sa dagat. Apan wala kini mosagop sa akong pag-ila sa iyang katakos. Isdaanon lang, matod niya, ang Tinagong Dagat.

 

Nianang pagkagabii mibulhot ang habagat. Ang unos gibuksan sa kilat ug lipak nga ingon sa nakabasag sa langit. Midaguok ang lawod sa mga balod nga naglumbaay pagdumog sa pangpang sa Punta. Mibunok ang ulan nga gipakaingon kog di na motuang. Apan milinaw pagkabuntag. Ang dagat lubog ug daghag gapnod ang baybayon.

 

“Kusog ang unos gabii,” matod niya nga nagtan-aw sa kasko nga napuno sa tubig nga akong gilimasan.

 

“Habagat na.”

“Di na makapanagat?”

“May panagaton pa kining Hulyo,” gihupay kong iyang kabalaka.

 

Mitabang siya dihang gikulob ko ang kasko. Sepilyahan ko ang sag-od. Milingkod siya sa dakong gamot sa talisay nga mituwas sa bunbon.

 

“Wala ba panugnawa ang mga piso mo gabii?”

 

“Gipanugnaw. Milimbo ang hangin ug nanglusot sa salog nga kawayan. Walay habol ang mga bata.”

 

Natandog ko sa kahingawa sa iyang tingog. Daw siya ang tinuod nga amahan sa gipakita niining pagbati ngadto sa mga bata. Apan sa laing bahin ako gisukna usab sa daghang makahasol nga pangutana: kon unsa kini si Emmanuel sa iyang kinabuhi. Ang iyang pagka siya, sa iyang pagka tawo. Lisod nga masagop nga ang usa ka tawo nga may gukod sa iyang panaw mosimang ug maglangan sa iyang katuyoan pagluwas sa usa nga naalaot sa kapalaran labaw sa tanan kon kini nay mangilog ug mangulipon sa iyang panahon. Ang buhat sa kaluoy, daklit ug lumalabay, kay ang usag usa may tulubagon sa tawag sa kinabuhi ug may iyang bahin sa kahasol sa iyang pagpuyo ning kalibotan.

 

“Usa ka tigmo kining pag-abot mo sa Tinagong Dagat, Emmanuel.” Gipakigsultihan ko siya sa tuyo nga matukas ang tabil sa iyang kinabuhi. “Diin gikan… asa paingon, usa ka pangutana.”

 

“Bitaw,” matod niya nga misulat sa Tinagong Dagat diha sa bunbon. “Di na masubay ang dalan ning akong paglatagaw.”

 

Nahatan-aw ako kaniya. Wala kaha kini kalisoi sa turnilyo? “Unsa kana, Emmanuel?” Wala malilong ang kabalaka sa akong tingog.

 

Mibalhin siya paglingkod sa gapnod nga gisilong sa talisay niadtong miaging bagyo. “Pangandoy kong mahimong magsusulat,” matod niya. “Apan nakapasar sa usa ka pasulit ug nahimong scholar sa kagamhanan sa kurso nga Marine Biology. Natapos ko ang maong kurso apan wala mahiuli nga nahaylo sa trabaho nga gitanyag sa usa ka kompaniya. Maayo ang suhol ug ako nagtinguhang makatigom nga makadalag gasa sa akong mga ginikanan ug igsoon.

 

“Usa ka buntag samtang namahaw, ako nakugang sa balita sa radyo sa ngilngig nga hitabo sa among panimalay. Gibunlot ko ang akong bag ug midali pagpauli.

 

“Wala na akoy nakitang balay sa akong pagpauli. Naugdaw na kini sa yuta. Gitudloan ko sa lubong sa akong mga ginikanan ug sa magulang kong dalaga. Apan wala ko igkita si Loloy, ang manghod kong siyam pa ang panuigon. Sa wala pa mamatay si Manang, kini kuno nakasugid nga ang bata gitunolan og salapi ni Tatay ug gipaagi sa kosina nga gisultihan nga paikyason. Magpalayo siya ug di na mobalik sa Puting Bato. Dihang nakasulod ang mga tawong armado, gipusil si Tatay ug si Nanay. Gilugos si Manang ug unya gipusil.”

 

Nahilom siya. Dihang wala nay gikasumpay, mibalik ko pagsepilya. Dihay malumong mga tudlo nga mihinol sa akong kahiladman. Nagtibi ang pagbati ko sa kaluoy sa tawo.

 

“Nahisabtan ko, Emmanuel, ang imong pagbugtaw. Way makatukso sa tinguha mong maningil.”

 

Mipahiyom siya. Milantaw siya sa Punta, gitan-aw ang dapdap nga karon namuway sa pulang mga bulak nga nakadasig ug nakapanindot sa talan-awon sa abohong langit. “Ang pagdumot,” matod niya, “di angay himoong bakanan diin tukoron ang damgo sa tawo. Malaglagon ang kasilag sa kalinaw ni kinsa man nga nag-itos og pagdumot sa pagpanimalos. Ako nangita aron ihatag ang nawala.”

 

“Unsay pangitaon ug ihatag?” Wala ko hisikopi ang kahulogan sa maanindot niyang panultihon.

 

“Ang gugma…” Giagaw sa huyuhoy ang laghaw niyang tingog. “Ang gugma nga nawala sa kinabuhi sa tawo.”

 

Wala ko mamilok nga nagtan-aw kang Emmanuel. Nakita ko ang usa ka tawo kansang kahabog kaindig sa panganod. Gihugtan ko pagkupot ang sepilya sa akong kamot, sa kahadlok siya akong magakos.

 

“Ang gugma,” mipadayon siya, “maoy tahom butang nga nahawani sa kinabuhi sa kaisog sa tawo. Nawala kini sa liboan ka mga siglo sa iyang kagahapon, nawala karon sa iyang buhilaman ug mawala sa iyang mga ugma diha sa duyan sa iyang mga damgo. Ang tawo nalimot nga ang gugma usa ka gasa sa kinabuhi ug di mahimong puhunan nga kini mapalit ug ikabaligya. Nganong di ta man pahimuslan nga magmabungahon ang mubo tang panahon ning kalibotan. Sama nianang kahoy nga nabuhi sa liki ibabaw sa dakong pangpang, usa ka balak sa katahoman sa kinabuhi…”

 

SA among pagpanghigda ni Dora nianang gabii, nahimatikdan sa akong asawa ang akong kahilom. Usa ka magtutudlo ang akong asawa sa barangay sa Simangan, silingang baryo sa amihanan sa Tinagong Dagat. Nangusisa kini kon unsay gilili ko sa kagabhion.

 

“Wala ka nay nakita kondili si Emmanuel, Danding.”

 

Wala ko magtingog. Nakita ko si Emmanuel sa nawagtang panahon nga nagsungasong sa nagkayong udyong sa kasilag sa tawo nga nagsapnay sa samarong salampati sa kalinaw. Ug karon sa ika-21 nga siglo sa atong panahon nalantawan ko siya nga nagbarog sa utlanan sa kahayag ug kangitngit nga nagdalag binhi sa liso sa gugma nga iyang gipugas sa iyang matag tunob sa nawong sa yuta…

 

“Danding… Natulog ka ba?”

“Wala baya.”

“May gisulti ko ug wala ka lang manalinghog.”

“Unsa kana, Dora?”

 

“Giingon ko nga gibati kog kahingawa nga ikaw kawad-ag kaikag pagtapos sa imong kurso.”

 

“Ayaw kabalaka. Di ko mahisalaag sa akong rumbo.”

 

“Dako ang pagtan-aw mo kang Emmanuel. Nahimo mo siyang idolo. Kon magtukod lang kinig simbahan ako nagtuo nga ikaw una niyang disipulo.”

 

“Talagsaon si Emmanuel nga pagka tawo, Dora.”

 

“Tungod ba lang nga wala kini molahos sa iyang tuyo sa unahan ug nangamahan sa duha ka bata nga way mga ginikanan?”

 

“Usa kana, Dora. Apan tipik lamang kana sa kahimoan sa iyang pagka tawo. Talagsaon ang panud-ong niini sa kinabuhi. Gani, makakita man kinig katahoman sa usa ka butang nga sa mga ingon kanato wala lamay bili kun kahulogan.”

 

“Sa unsa pananglit, Danding?”

“Sa kahoy sa Punta.”

“Sa kahoy sa Punta?”

“Nakakita kinig katahoman sa dapdap nga nagturok sa liki sa dakong pangpang.”

 

“Gasa kana sa pagkatawo, Danding. Mao kana ang matang sa tawo nga mahimong malamposong magsusulat kon buot man tinguhaon. Pila lang ang magsusulat, kadaghanan magbabasa.”

 

Gitukbil ko sa kaulaw. Gihimo kong kalingawan ang pagsulat og sugilanon dihang miundang sa akong pagtuon samtang gipahuman si Dora sa BSE. Pagkamatikod ni Dora nga mipalit kog segunda mano nga makinilya, kini nangutana kon nausab ba ang akong hukom. Nagkasabot man ugod kami nga human sa usa ka tuig sa iyang pagtudlo, tiwason ko ang nahibiling usa ka tuig sa kurso kong Architecture.

 

Mikulo ang akong kabuhi sa paghisgot niini sa tawo nga mahimong malamposong magsusulat. Tingali, wala lang kanako ang gasa sa usa ka magsusulat ingon sa naangkon sa pagka tawo ni Emmanuel.

 

Sultihan ko unta si Dora nga buot kong dapiton si Emmanuel sa balay. Apan gidaog ko sa kataha, ilabi na nga kini may pasiuna sa naghingapin kong pagtan-aw sa tawo.

 

Naghunahuna ko sa maayong kapalaran sa duha ka bata ning wala damhang pagtunga ni Emmanuel sa ilang kinabuhi dihang hidunggan ko si Dora nga nangutana: “Taga diin man siya, Danding, ug unsa may gikasulti sa iyang pamilya?”

 

Ug gisuginlan ko si Dora sa Puting Bato, ang pinuy-anan ni Emmanuel ug sa nahitabo sa iyang mga ginikanan ug duha ka igsoon.

 

“Kana tingali ang tubag sa iyang paglaag-laag,” matod ni Dora. “Wala ko magpalandong ingon niana kangilngig ang nahitabo sa ilang banay. Manimalos siya, Danding…”

 

“Mao kana, Dora, ang akong pagtuo. Kay mao kana kita. Utang-bayad. Matam-is nga manudya ug manimalos. Way pasaylo ug di mahikalimot. Apan kini si Emmanuel… ang tawo nga nakakitag katahoman sa kahoy sa pangpang… Unta imong ihinagbo…”

 

“Ang buot mong ipasabot, siya way pagbaton og kayugot?… way pagdumot?… way kasilag sa nahitabo sa ilang banay?”

 

“Ang pagdumot, matod ni Emmanuel, di angay himoong bakanan diin tukoran ang damgo sa tawo. Malaglagon ang kasilag sa kalinaw ni kinsa man nga nag-itos og pagdumot sa panimalos. Siya nangita aron ikahatag ang nawala.”

 

“Unsa kana, Danding?” Nangusisa ang akong asawa. “Unsa may nawala nga ihatag?”

 

“Ang gugma, Dora. Ang gugma nga nawala sa kinabuhi sa tawo.”

 

Nahilom siya. Dihang wala na kini makigtubay, mibakod ko ug gipalong ang suga. Apan landag ang kangiob sa lawak sa mga bituon nga namuhayag sa kagabhion sa bukas nga tamboanan. Naghinay-hinay kong mihigda nga di makatugaw sa akong asawa nga natulog. Nagpaminaw ko sa mga tingog sa kahilom sa kagabhion… Nagkinto ang mga gutlo nga milubad sa kawalaan… Walay kisaw ang agos sa sapa sa panahon… ug sa layong unahan hagawhaw ang tawag ni Nanak… ug sa buntogon na ako sa katulogon, si Dora nagsangpit:

 

“Danding dapiton mo si Emmanuel sa balay…”

 

Nianang pagkabuntag naabotan ko siya nga naghulat sa pandayan. Sultihan ko unta sa among pagdapit kaniya sa balay, apan nakita ko nga andam na siya sa paglakaw. Gitunol niya ang usa ka manggatoson. Nahatan-aw ako kaniya. Wa ko mahinumdom kini nakabaylo kanako.

 

Matod niya, “May gipamalihog ko sa bugas sa mga bata. Kana ilang panud-an.”

 

Di ko unta dawaton. Di niya ikahasol ang panud-an sa mga bata. Sa wala pa siya, ang mga mananagat wala magpasagad sa mga bata. Apan namugos gayod kining ibilin. Niya pa, bisan na lang sa unsa nga kagamitan.

 

Sa iyang pagbiya, si Dodong makamao na molangoy ug mosawom, butang kini nga nakahimuot kaniya. Miingon siya nga sa iyang pagbalik, iyang tudloan si Dodong sa pagpamana. Kinahanglan ang usa ka tawo, matod niya, makat-on sa paggamit sa iyang kamot sa usa ka yano nga pagpakabuhi.

 

NATAPOS ang bulan sa Hulyo sa mga ulan ug mga unos. Sa Agosto mitira ang waluwalo, ug paglusad sa Septiyembre, nahawasig-wasig ang mga gapnod sa baybayon. Di na makita ang puting bunbon sa mga lumot ug mga samo, sa mga lusay ug lapalapa ug sa unsa pang mga turok-dagat nga nangalan-os na ug nangadugta sa baybayon. Gihawanan sa balod sa habagat ang tangkolan ug danghiligan, paglibwas sa nagkadaani ug nagpanglugnas nga mga turok-dagat pagbinhig bag-o ug himsog nga mga tanom nga kasilongan ug makaon sa mga isda.

 

Nagkalinaw ang hangin sa Oktubre. Apan wala mopakita si Emmanuel. Ang mga bata gimingaw ug nagpangita kaniya. Di ko ikaulaw nga bisan gani ako nag-iliw sa iyang pagbalik.

 

Ug unya, sa wala damha, mitunga siya sa unang adlaw sa Nobiyembre. Labihan ang kalipay sa mga bata. Si Emmanuel nagdalag daghang mga gasa kang Dodong ug ni Dokdok. Ug gihatagan niya ako og usa ka stanley nga tape measure.

 

Sa akong pagpauli sa balay gisuginlan ko ang akong asawa nga nahiabot na si Emmanuel. Nalipay si Dora ug kini nagbilin sa iyang paglakaw sa tulunghaan nianang pagkabuntag nga pasuginlan si Emmanuel nga siya dinapit sa among panimalay ugma sa gabii. Siya ang dakong tawo nga paaboton sa among panihapon.

 

Misayo ko sa pandayan nianang pagkabuntag, apan wala ko na kini aboti sa balay. Namana na kini didto sa tangkolan. Pinintalan na ang sakayan. Apan wala pa kiniy ngalan. Nakahunahuna ko sa ngalan nga EMMANUEL. Sa tawo nga nakadani sa pagbati sa Tinagong Dagat. Nakahukom ako nga himoon kong gasa kining subiran ning iyang pagbalik sa Tinagong Dagat.

 

Nagtan-aw ang mga bata dihang giletrahan ko ang subiran.

 

“I-kaw, Dodong, sa-kay i-ni sa-ka-yan?” nangutana si Dokdok kang Dodong.

 

“Sakay,” matod ni Dodong. “Basta kuyog ka ug Manoy Manuel ang magtimon.”

 

“Li-go ta Pa-sil… Ba-won pu-so, do-bo ka-to ga-ni pa-lit Noy Man-wel tu-bo-ngan.”

 

“Ug bibingka ug budbod,” midason si Dodong.

“Ug bi-ko ug sa-ba-ro.”

“Ay, kalami— sige, kon moabot Manoy ligo…”

 

Naputol ang sulti ni Dodong. Kalit nga misiga ang mga mata niini sa kalisang. Nagpangurog ang bata. Sa akong paglingi nakita ko ang armadong mga tawo nga nagdulhog sa baybayon.”

 

“Hais Dodong, Dokdok?” Gisukit ko si Dokdok pagkaalinggat nga nawala ang bata.

“Da-da-gan… Had-lok Dodong…”

 

Nawad-an ko sa kahusay sa buot. Wa ko hisabti kining wala damhang pagbutho sa armadong mga tawo. Unsay ilang tuyo sa Tinagong Dagat? Malinawon kining pansil nga balangay nga nagpakabuhi sa dagat.

 

Gisuhid nila ang palibot sa pandayan. Gihiling ang balay nga gipuy-an ni Emmanuel ug mga bata. Gisiksik ang kalibonan luyo sa balay. Wala na magkadimao ang gihimo kong pagletra. Miagos ang pintal ug mipula ang bunbon sa tungod. Di ko na magamit ang brutsa sa akong kamot. Unya hidunggan kong usa kanila nga misugo sa nagkabiba sa radyo sa pagtawag sa mother unit.

 

Gipatuybo sa nagdala sa radyo ang antena ug mitawag: “Rainbow… Rainbow… This is Midday… this is Midday calling, Rainbow.”

 

Wala ko na madungog kon unsay gipanagsultihan sa radioman ug sa mother unit. Nagkurog ang akong mga kamot nga nakasaksi sa kataposang tulo sa pintal ngadto sa bunbon. Gikulbaan ako dihang nalantawan si Emmanuel nga nagbarog sa binalian sa baybayon.

 

Mihangad siya ug nanamin sa nawong sa Adlaw. Unya mibagtas siya sa baybayon, daw usa ka bathala sa iyang bayhon ug pagbati nga nagbilin og mga tunob sa bunbon sa panahon.

 

Apan kalit lang kining napahunong sa iyang paglakaw pagkaalinggat kang Dodong nga migawas nga nagtago sa labong nga lambayonga. Naghilak ang bata nga nagdagan nga mitagbo kaniya. Gibuhian niya ang pana ug ang isda sa iyang kamot pagdawat sa bata nga naghilak. Dihang mipaka ang buto sa armalite, nakita ko nga napaluhod si Emmanuel nga mikab-ot paggakos sa bata.

 

Di ko masubay ang sunod nga panghitabo. Napawong ang akong panan-aw. Natambulingaw ako sa kangitngit sa akong kaisipan. Ang sunod kong nahimatikdan nga si Dokdok misayaw. Sama sa iyang pagsayaw niadtong kamatayon sa iyang iro. Hangtod nga kini nalup-og sa yuta ug mibakho.

 

Miabot ang helikopter. Misarap kini ug midungas sa baybayon. Nagdinaganay ang armadong mga tawo sa pagsakay. Nag-alimpulos ang mga dahong laya nga gidagit sa utok nga lambuyok sa palabad dihang mihunat pagbayaw ang helikopter. Nakapangulihad ako nga nakahanggap sa gasolinang sunog kansang kaangtod nakapasaw sa Tinagong Dagat.

 

(KATAPOSAN)

 

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.